بخش دوم | امیدواری در عاشورا و رابطه آن با جامعه

از جمله درس‌های نهضت عاشورا آن است که انسان نباید ناامید باشد ولو همه عوامل دست به دست هم بدهند و به حسب ظاهر هیچ روزنه‌ای نباشد. انسان برای تداوم زندگی و تحمل دشواری ها نیازمند امید است، امید است که انسان را از دشواری ها خارج می‌کند. امید از مهم ترین داشته های هر انسانی است.

داشته ای که موجب می شود او باانگیزه و اراده ای قوی به انجام امور خود پرداخته و سهل انگاری نداشته باشد. منشأ امید شیوه تفکر و اندیشه هر فرد است. انسانی که از فلسفه حیات خود یعنی علت خلقت و هدف خود در این حیات آگاه بوده و در مسیر تحقق اهداف خود تلاش کند، امید در وجود او جوانه زده و از مسامحه در اعمال او جلوگیری می‌کند.

انسان با این دید هرلحظه با خود می اندیشد که وظیفه او چیست و خود را موظف به انجام آن می داند، (نه اینکه چنین بیندیشد که من نمی‌دانم لحظه دیگر زنده خواهم بود یا نه پس وظیفه ای برای من وجود ندارد). چنین فردی هنگام انجام کار تمام تلاش خود را به کار می گیرد و می‌داند سهل انگاری در آن جز ضرر چیزی برای او به همراه ندارد.

پس توجه و درک نسبت به هدف زندگی، در انسان ایجاد امید کرده و انگیزه ای قوی به منظور انجام صحیح امور حیات در انسان به وجود می آورد. توجه به این نکته ضروری است که انجام وظیفه باید با در نظر گرفتن خداوند و خواست او از انسان باشد چراکه امید به خدا و رحمت او راه‌گشای انسان است.

در این جا لازم است که آثار روان شناختی و تربیتی امید را بیان کنیم و مورد بررسی قرا دهیم. البته در اینجا، تربیت به معنای گسترده آن مورد نظر است که شامل مقوله های اخلاقی نیز می‌شود و در بعد روان شناختی نیز، آثار کارکردی آن بیشتر مورد تاکید قرار می‌گیرد.

امید، محرک انسان برای رویارویی با آینده است. برخی آن را انگیزه و برخی دیگر، آن را نیاز آدمی می‌دانند، به عقیده مزلو، یکی از روانشناسان مکتب کمال: انگیزه آدمی، نیازهای مشترک و فطری است که در سلسله مراتبی از نیرومندترین تا ضعیف ترین نیاز، قرار می‌گیرد.

این مقوله در میان مکاتب دینی و غیر دینی، دارای جایگاه، منزلت و تفسیرهای گوناگونی است، اعتقاد پیروان ادیان به امدادهای غیبی و عنایات عام و خاص الهی، به گونه‌ای منطقی، متضمن پیامدهایی همچون امید به آینده و به تعبیری دیگر، فرج بعد از شدت می‌شود. در حالی که در مکاتب مادی و بینش‌های سکولاریستی جایی برای «امدادهای غیبی» وجود ندارد.

انواع امید

امیدها دوگونه‌اند: الف: امیدهای واهی ب: امیدهای واقعی.

امیدهای واهی، بیشتر شامل نوعی ایده آل‎ها، آرمان‌ها و آرزوهای گمشده است که انسان با حاضر کردن آن‌ها در ذهن و درون خویش، به نوعی آرامش خاطر دست می‌یابد که در صورت تداوم و تقویت آن‌ها، خود به خود زمینه جدا شدن از مسائل و رویدادهای واقعی زندگی و در نتیجه احساس بیگانگی با واقعیات، برای شخص فراهم می‌شود.

در مباحث روانشناسی تربیتی، این نوع مواجهه با مسائل، رفتارهای دفاعی نام دارد. از ویژگی‌های اینگونه رفتارها این است که در کوتاه مدت، به شخص، آرامش و امنیت می بخشد ولی در دراز مدت، موجب ناسازگاری با اطرافیان و دنیای خارج می‌شود .

امیدهای واقعی، نقطه مقابل امیدهای واهی است، امیدهایی که دارای پایه و اساسی منطقی استوارند و ریشه در اعتقادات و باورهای دینی و ارزش‌های مبتنی بر وحی الهی دارند که بیشتر از منظر قرآن کریم بیان گردید.

بعد روانشناختی امید

حال، چنانچه از بعد روانشناختی به مسئله بنگریم، نقش امید را در سلامت روانی، تعیین کننده و محوری خواهیم یافت؛ دوآن شولتس می‌نویسد:

سلامت روانی، پیش نگر است، نه پس‌نگر، دورنما، چیزی است که شخص امیدوار است بشود نه آنچه پیش‌تر روی داده است و دگرگونی پذیر نیست .من، نگاهی را که به آینده می نگرد و بر هدف‌ها، آمال و رؤیاهای درازمدت تمرکز می‌یابد، خوشایند می‌یابم. البته پیش بینی و برنامه‌ریزی و تلاش برای آینده، از ماندن در رویدادهای گذشته، سالم‌تر به نظر می‌رسد.

آلپورت، یکی از صاحب نظران علم شخصیت معتقد است:

اشخاص برخوردار از سلامت روان فعالانه در پی هدف‌ها و امیدها و رؤیاهای خویشتند، و رهنمون زندگی شان، معناجویی و ایثار و حسن تعهد است. تعقیب هدف، هیچ گاه پایان نمی پذیرد. اگر هدفی را باید کنار گذاشت، باید بیدرنگ انگیزه نوینی آفرید. افراد سالم به آینده می‌اندیشند و در آینده زندگی می‌کنند.

برخی از روانشناسان مکتب کمال، نظیر «ویکتور فرانکل»، معتقدند در وجود انسان، توانایی‌هایی نهفته است که جز در موقعیت‌های خاص، بروز و ظهور نمی‌یابند، موقعیت‌هایی نظیر برخورد با سختی‌ها و تنگناها که آدمی را به پویایی و تحرک وا می‌دارد و همین خودانگیزی‌ها، عامل تحقق خویشتن و خود شکوفایی است.

امید یکی از مفاهیم بسیار نزدیک به خوش‌بینی و یکی از ویژگی‌های زندگی است که افراد را به جستجوی فردای بهتر وا می‌دارد. امید یعنی انتظار موفقیت و آیندۀ بهتر، یعنی دلیلی برای زیستن، وقتی امید در دل و ذهن وجود داشته باشد، اشتیاق زندگی نیز وجود خواهد داشت.

امید در روان شناسی اسلامی

هدف زندگی آدمی در روانشناسی غربی، لذت و آرامش در دنیا است که از طریق افزایش سازگاری محقق می‌شود، اما در اسلام و روانشناسی اسلامی، هدف زندگی تقرب جستن به خدا، تکامل روح و بهرهمندی از جلوه‌های خداوند در جهان آخرت است. بنابراین، امید در روانشناسی اسلامی، بایستی در درجه اول در جهت رشد معنوی و در درجه دوم افزایش نشاط باشد.

در اسلام بر فرایندگرایی تأکید شده است؛ یعنی فرد به میزانی که در جهت کسب رضای خدا تلاش می‌کند، به خداوند تقرب میجوید. اگر چه به هدف واسطه‌ای دست نیابد. مثلاً فردی که برای کسب روزی حلال تلاش می‌کند، معامله‌ای را انجام می‌دهد، اگر چه در آن معامله ضرر کند و به سودی که در نظر داشت نرسد، اما از آنجا که در جهت رضای خدا تلاش کرده است، خدا را بندگی کرده، سعة روحی یافته و در قیامت از پاداش الهی بهرهمند می‌شود. بنابراین امید در روانشناسی اسلامی از یک سو موجب دستیابی به هدف نهایی زندگی (تقرب به خدا) و از سوی دیگر، موجب دستیابی به هدف واسطه‌ای (مانند کسب روزی حلال)می‌شود.

روانشناسی غربی با تقویت خودمحوری، احساس توانمندی و امید فرد را تقویت می‌کند، اما روانشناسی اسلامی با تقویت خدامحوری، احساس توانمندی و امید فرد را با توجه و تکیه بر خدا بالا می‌برد.

در واقعه عاشورا بعد از حادثه ظهر عاشورا زمانی که اهل بیت و اسرا به کوفه و نزد ابن زیاد آمدند ابن زیاد بعد از دیدن حضرت زینب(س) گفت: «ستایش خدا را كه شما خانواده را رسوا ساخت و كشت و نشان داد كه آنچه می‎گفتید دروغی بیش نبود.»

حضرت زینب(س) پاسخ داد: «ستایش خدا را كه ما را به واسطه پیامبر خود (كه از خاندان ماست) گرامی داشت و از پلیدی پاك گردانید. جز فاسق رسوا نمی‎شود و جز بدكار، دروغ نمی‎گوید، و بد كار ما نیستیم بلكه دیگرانند‌ (یعنی تو و پیروانت هستید) و ستایش مخصوص خداست.»، ابن زیادگفت: دیدی خدا با خاندانت چه کرد؟

حضرت(س) در پاسخ فرمودند: «ما رَاَیْتُ اِلاّ جَمیلا؛ آنان كسانی بودند كه خدا مقدّر ساخته بود كشته شوند و آنها نیز اطاعت كرده و به سوی آرامگاه خود شتافتند و بزودی خداوند تو و آنان را (در روز رستاخیز) با هم روبرو می‎كند و آنان از تو، به درگاه خدا شكایت و دادخواهی خواهند كرد، اینك بنگر كه آن روز چه كسی پیروز خواهد شد، مادرت به عزایت بنشیند ای پسر مرجانه!»

این نتیجه تقویت خدامحوری، احساس توانمندی و امید حضرت زینب(س) است که با توجه و تکیه بر خدا این چنین در جایگاه قدرت در کوفه قرار می‌گیرد و جواب ابن زیاد را می‌هد و تمام شرایط سخت و مشکل را به نفع خود با امید و تکیه بر خداوند تغییر می‌‌دهد.

آموزه‌های روانشناسی اسلامی علاوه بر سلامت روان، کارکردهای معنوی و تکوینی دارند و موجب رشد معنوی و یاری از سوی جهان غیب و در نتیجه موفقیت بیش‌تر می‌شود. البته علم روانشناسی در مطالعة معنویت، تنها توانایی مطالعة کارکردهای روانشناختی معنویت را دارد. ازاین‌رو تفاوت چندانی بین کارآمدی معنویت غیردینی و معنویت دینی مشاهده نمی‌کند و حال آنکه معنویت غیردینی بیشتر نتیجه تلقین است و تأثیر حقیقی و تکوینی ندارد.

در نهضت عاشورا امید جلوه بخصوصی دارد و امید و هدف والای حضرت سید الشهدا (علیه السلام) است که این واقعه عظیم را رقم میزند و حقانیت اسلام و امامت اهلبیت (علیهم السلام) را به جهانیان نشان می‌دهد. امام حسین(علیه السلام) در شرایطی فرمود: امید و در شرایطی به خانواده‌اش فرمود: نگران نباشید، خدا محافظ شماست و دشمن‌تان نابود می‌شود.

در سخنان سید الشهدا(علیه السلام) در شرایطی است که هرچه انسان نگاه می‌کند به ظاهر هیچ روزنه‌ امیدی نبود. ولی توکل وامید به خداوند و همچنین هدف بالای سید الشهدا (علیه السلام) در آن شرایط سخت، امید را در دل یاران و خانواده خود روشن می‌سازد.

امید متعالی

گاهی با توجه به موانع موجود، تحقق امر مطلوب ناممکن است. بنابر آموزه‌های اسلامی، حتی در چنین شرایطی بایستی به فضل و رحمت خداوند امیدوار بود، اگر چه با وجود موانع تلاش مادی ممکن نیست، اما به تلاش معنوی و دعا باید ادامه داد. امید حضرت زکریا(ع) و حضرت ابراهیم(ع) و حضریت یعقوب(ع) اینچنین بود. و از همه بالاتر امید در واقعه و نهضت عاشورا است، که امروز ما را با عاشورا پیوند می‌زند که چگونه در شرایط و مشکلات زندیگ و جامعه امید داشته باشیم.

نتیجه بحث

با توجه به آن چه مطرح شد امید از دیدگاه روانشناسی غرب و روان شناسی اسلامی محرک انسان برای رویارویی با آینده است؛ روانشناسی اسلامی با تقویت خداومحوری، احساس توانمندی و امید فرد را با توجه و تکیه بر خدا تقویت می‌کند، که این امر در نهضت عاشورا کاملا روشن و آشکار است.

حجت الاسلام حامد میرزاخان، نماینده طلاب و فضلای مشهد در مجمع نمایندگان طلاب حوزه علمیه قم